Artzain, pilotari eta bordanteen Amerika, AEBtako euskaldunek beren festa handia ospatuko dute

XX. mendearen hasieran, euskaldun batek Estatu Batuak alderik alde zeharka zezakeen, XIX. mendearen erdialdetik euskal immigranteak ehuntzen hasi ziren laguntza-sarez sare. New Yorken lehorreratzen bazen, Valentín Agirreren Santa Lucia hotela zuen erreferentzia. Hortik abiatuta, ohikoena zen trenez bidaia luze bati ekitea, eta bidaia horretan boarding houses edo Basque hotels sare harrigarria topatzea, Ipar Amerikako far west estatuetan euskal biztanleria handiena ezagutu aurretik.

Pandemiaren urteetan Estatu Batuetako euskal immigrazioaren 150 urteko aztarnarik nabarienak lausotu egin zirela dirudi. 2021eko azaroan, Floridako Dania Jai Alai frontoian jokatu zen zesta-puntako pilotarien talde profesional batek egindako azken partidua; kasu honetan, bizitza berregin behar izan zuten 28 kirolarik osatzen zuten. Bederatzi hilabete geroago, Chinon (Kalifornia) hil zen Michael Bordagaray, XIX. mendearen bigarren erdialdetik euskal immigranteek ireki zituzten Basque hotels ugarietako batean usadio zaharrean bizi zen azken euskal bordantea.

Aurtengo neguan, ordea, zesta-punta profesionala, azken urteetan Euskal Herrian berpiztu dena, Floridara itzuli zen. Euskal etxeen erregistro ofizialean 37 euskal etxe ageri dira oraindik ere, kostarik kosta. Eta datozen egunotan euskal amerikar komunitateak bere jai handia ospatuko du, Boiseko Jaialdia (Idaho). Bost urtez behin frontoi eta ikastolen, urre bilatzaileen, artzainen, hotelarien, pilotarien, erbesteratuen eta bordanteen Amerikaren oinordekoak biltzen ditu jaialdi honek.

Aurten, uztailaren 29tik abuztuaren 3ra bitartean, Boiseko Jaialdiak eskainiko du, sei egunez, euskal folklorez, herri kirolen erakustaldiz edo edo Atlantikoaren beste aldetik etorritako artisten kontzertuz beteriko egitaraua. Egitarauaz haratago, baina, hitzordu honen berezitasuna da euskal amerikar komunitate partikularrarentzat duen izaera kohesionatzailea.

“Festak dira, eta nolabait baieztatzeko aukera. Egia esan, euskal diasporak XIX. mendetik Argentinan, Txilen, Uruguain edota Brasilen ere ospatzen ditu jaiak. 1882an, adibidez, ospakizun bereziki jendetsua egin zen Buenos Airesen. Boiseko Jaialdiak badu berezitasun bat: bost urtean behin egiten da eta erreferentzialtasuna eta ikusgarritasuna lortzen ditu. Sanferminekin bezala gertatzen da: festa asko daude, baina gainerakoak ez dira hain ezagunak. Jaialdiaren kasuan, gainera, oso festa berezia dela esan dezakegu”, azaldu du Xabier Irujo nafarrak, Nevadako Unibertsitateko Euskal Ikasketen Zentroko zuzendari eta genozidio-ikasketetan katedradunak

Boise, Idaho estatuko hiriburua, Estatu Batuetako euskal immigrazioaren hiriburua ere bada. Mendi Harritsuen magalean kokatutako 240.000 biztanleko hiri honek —16 urtez (2020ra arte) alkate euskalduna izan zuen— jatorri euskalduneko 20.000 biztanle inguru hartzen ditu, eta ikastola bat eta auzo euskaldun txiki bat dauzka (Basque Block).

Estatu Batuetan oraindik bizirik dirauten euskal etxeen mapak, ordea, askoz argazki zabalagoa eskaintzen du: hamabi Kaliforniako Estatuan daude, zazpi Idahon, bost Nevadan, bi Washingtongo Estatuan, bi Wyomingen, bi Oregonen eta bi New Yorken; Virginia, Colorado, Florida, Mexiko Berria eta Utah-n, berriz, euskal etxe bana dago.

“Lehenengo immigrazioa XIX. mendearen bigarren erdialdekoa da. Orduan, Bigarren Gerra Karlistaren eta foruen galeraren ondorioei lotutako immigrazioa eta urre-sukarraren garaikoak izan ziren. Gutxi batzuk urre bila arituko ziren, eta gehienak urre-bilatzaile horiek hornitzen”, azaldu du Irujok.

XIX. mendearen amaieratik aurrera, euskal artzainek far west amerikarrera egiten zuten immigrazioa euskal bailara batzuk “husten” zituen fenomeno demografiko bihurtu zen, eta kritika zorrotzak egiten zizkien enganchadoreei, migrazio-prozesuetan lagundu eta, askotan, eragiten zituztenei; finean, uste baino askoz gogorragoak ziren prozesu horiek.

“Artzain gehienak Nafarroako iparraldeko bailaretatik, Bidasoa edo Baztan inguruetatik, Behe Nafarroatik, Pirinioen beste aldetik, edo Bizkaitik, Lekeitio edo Gernika bezalako herrietatik etorri ziren. Haientzat berria zen lurraldera iritsi ziren eta gehienetan euskaraz baino ez zekiten. Uruguain edo Argentinan ez bezala, aurretik ez zegoen euskal presentzia handirik, eta hala sortu ziren euskal hotelak. Erreferentziazko zentro bihurtu ziren gazte haientzat, eta hamarkaden poderioz hainbat milaka izatera pasa dira”, gehitu du Irujok.

Euskal immigraziotik bertatik sortu ziren boarding houses delakoak. Eta ostatu haien ondoren iritsi zen euskal pilota Estatu Batuetara. Hotelak euskal amerikarrentzat erreferentziazko gune bihurtzen ziren heinean, ostatuei atxikitako frontoi txikiak ugaltzen hasi ziren.

1900. urtean, euskal pilota kirol olinpiko bihurtu zen Parisko Jokoetan (modalitate honetan Espainiak bere historiako lehen urrezko domina lortu zuen), eta hori pizgarri izan zen kirol hori hedatzeko. Urtebete geroago, San Frantziskoko Eder Jain jokatu zen AEBtako prentsan argitaratutako lehen partidua. Eta 1904an, Saint Louiseko (Missouri) Erakusketa Unibertsala zela eta, tamaina handiko lehenengo frontoia eraiki zuten.

60ko eta 70eko hamarkadetatik aurrera etorri zen zesta-puntaren booma: euskaldun asko etorri ziren, nahiz eta aurreko garaian baino askoz gutxiago izan.

Ordurako, etortzen ziren euskal artzainen kopuruak behera egin zuen, eta boarding housak euskal gastronomian espezializatutako jatetxe bihurtzen hasiak ziren, edo, zuzenean, Estatu Batuetan bizi-proiektua egin zuten etorkinentzako erreferentziazko euskal etxe. Estatu Batuetara iritsi berri ziren etorkinentzat ingeleseko eskolak eskaintzetik, bigarren edo hirugarren belaunaldiko euskaldunentzat euskarazko eskolak eskaintzera igaro zen.

Euskal presentziak, hala ere, bere arrastoa utzia zuen ordurako euskal amerikar gastronomian: “mendebalde amerikarreko eskualde-jaki benetakoena”, H. D. Miller Nashvilleko Lipscomb-eko Unibertsitateko Historia irakasle eta kritikari gastronomikoaren iritziz. Eta far westeko basoetan ere: Boise eta Nevadako Unibertsitateetako zientzialariek 25.000 arborglifo dokumentatu dituzte, euskal artzainek zizelkatuak, euskaraz, gaztelaniaz edo frantsesez idatzitako marrazki edo inskripzioekin. Mila bat ardiren artaldeak zaintzen hilabeteak bakarrik pasatzen zituztenen lanbide gogor horren ondorio bat gehiago zen.

Menditik jaisten zirenean, euskaldunen zentroak ziren haien erreferentzia. Eta euskal amerikar komunitatearen jaiak beren ihesbidea. Boiseko Jaialdia ekitaldi handia izango da horientzat, eta euren ondorengoentzat. Azken urteetan Estatu Batuetara emigratu duten 8.000 euskaldunen zati batentzat ere hala izango da.

Kasu askotan, profesional kualifikatuak dira, joan den mendeko artzainenak baino askoz hobeak diren gizarte- eta lan-baldintzak dituztenak, eta euskal etxeen ondareaz ikuspegi ludikotik gozatzen dutenak.

Ander Goyoaga kazetaria da. Gaur egun, La Vanguardia egunkariko korrespontsala da Euskal Herrian.