Zer da bertsolari bat? Pabilioiak betetzen dituzten euskal inprobisatzaileen arrakasta

Erraza da bertsolari bat zer den eta bere jarduna zein den azaltzea, baina zailagoa da euskarazko kultur adierazpen honen arrakastaren atzean dauden elementuak zein diren aztertzea. John Foyle ahozkotasunarekin lotutako adierazpenen aztertzaileak fenomeno bakartzat du, ez hainbeste ahozko inprobisazio motagatik, mundu osoan baliokideak izanik, baizik eta euskal eremuan duen garrantzia soziokulturalagatik. Ander Goyoaga kazetariak 2022ko abenduan egin zen azken bertso-finalaren harira, La Vanguardian argitaratutako artikulu honetan diziplina artistiko honen gorakada eta etorkizuna aztertzen ditu.

Abenduaren 13an, 13.500 pertsona inguruk bete zuten Iruñeko Navarra Arena pabiloia zortzi orduz, Qatarko Argentina-Frantzia txapelketarekin bat eginez, lau urtean behingo txapelketarik garrantzitsuenaren irabazlea zein izango zen erabakiko zuen finala jarraitzeko. Hilabete batzuk lehenago eta ordu gutxiren buruan amaitu ziren sarrerak. Seguru aski, beraz, esparru askoz handiagoa bete zitekeen, nahiz eta euskal telebista publikoak, ETBk, bere osotasunean zuzenean emandako ekitaldia izan.

Finala Maialen Lujanbioren (Hernani, 1976) hirugarren txapelarekin amaitu zen, Amets Arzallusekin (Donibane Lohizune, 1983) buruz burukoaren ondoren. Lehenengo, aurreko kanporaketetan sailkatu ziren 22 eta 47 urte bitarteko beste sei finalistekin aritu ziren. Orokorrean, hala ere, sentsazioa izan zen bertsogintzaren diziplina bera (bertsolaritza, euskaraz) sendotuta atera zela jardunalditik. Arrakasta horretatik sortzen dira galdera ugari: nola liteke kutsu honetako adierazpen kultural tradizional eta poetikoak goraldia izatea modernitate likidoko garaiotan?

Nor da bertsolaria?

Jon Abril Elhuyar Fundazioko lehendakaria da gaur egun, eta zientzia, teknologia eta euskara sustatzen dihardu. Bertsolaria, bertsolaritza txapelketetan epaile eta gai jartzaile ere aritutakoa da. Diziplina horretatik gertu egon arren, haren ezarpena aztertzea "konplexua" dela uste du.

“Bertsolaritza bat-bateko kantu gisa defini genezake, proposatutako gai bati erantzuten dioten bertsoak errezitatuz egiten dena. Bertsolaria eta publikoa dira jarduna existitzeko ezinbestekoak diren elementuak. Gehigarriak lirateke epaimahaiak, txapelketen kasuan, edo gai jartzaile zein  saioak dinamizatzeaz arduratzen diren pertsonak. Nolanahi ere, fenomenoa azaltzeko orduan beste dimentsio konplexuago bat badagoela iruditzen zait, euskal kulturarekin, nortasunarekin eta tradizioarekin duena zerikusia. Tradizio handiko adierazpide bat da, baina eboluzionatzen joan da, egokitzen jakin du, eta une bakoitzean modu desberdinean transmititu da”, azaldu du Abrilek.

Tabernetatik pabiloietara

Bilakaera horren ondorioz, gaur egun “ikuskizun itxurako bertsolaritza batek indarra hartu du”. “Iraganean, ordea, garrantzia handia izan zuten beste forma batzuek: paperezko bertsoek, tabernetan eta ospakizun herrikoietan egiten ziren saioek edo familia-transmisioak. Forma horietako asko galdu ez badira ere, ikuslego handi baten aurrean, batzuetan masiboa, garatzen den bertsogintza horrek hartu die aurrea gaur egun”, dio.

Jone Miren Hernández Euskal Herriko Unibertsitateko (UPV/EHU) Antropologiako irakasleak, fenomenoaren berezitasuna azaltzeko orduan John Foyle aipatzen du: “Ahozkotasunari lotutako antzekotasuna duten adierazpenak mundu osoan daude eta, euskal kasuan bezala, mendeetako tradizioa dute. Bertsolaritzaren bertute nagusia une historiko bakoitzera egokitzeko gaitasuna eta indartzeko ahalmena izan dira, belaunaldi berriak erakarriz eta oihartzun sozial handia lortuz. Horrek harritu zuen Foyle”.

Ikuspegi antropologikoago batetik, fenomenoaren “komunitate izaera” nabarmentzen da, ahozkotasunarekin lotutako beste adierazpen kultural batzuetan ere agertzen dena, nahiz eta euskal bertsolaritza “diziplina kaleidoskopiko” gisa definitzen duen.

“Komunitate elementuak hor daude eta komunitatea sortzeko gaitasun hori garrantzitsua da, nahiz eta publikoarekin konektatzeko aukera ematen duten beste elementu asko ere batzen dituen. Identitatearekin edo euskara bezalako hizkuntza gutxitu batekin lotutako elementu sozialak, politikoak, biltzen ditu, baina musikari, estetikari edo arteari lotutako elementuak ere bai. Konexio-elementu asko daude, pertsonaren araberakoak direnak; horregatik lortu du hain publiko anitza biltzea, bereziki azken urteetan”.

Gorakada

Antropologo gipuzkoarrak nabarmendu duenez, diziplina honen ikuspegi komunitarioa ez da ikusleen artean bakarrik nabari, baita bertsolarien artean ere: “Artistak dira eta haien sormena eta gaitasunak miresten ditugu, baina, beste leku batzuetan ez bezala, zentzu kolektiboari eutsi diote, bakoitzak bere nortasuna eta zigilu artistikoa izan arren. Ez da indibidualtasuna lehenetsi, edo horietako baten baten apartekotasuna. Hori izan da, nire ustez, azken hamarkadetako arrakastaren gakoetako bat”.

Nolanahi ere, Jone Miren Hernándezek azken bi hamarkadetako bertsozaletasunaren gorakada azaltzerakoan, diziplinaren egokitzeko eta antolatzeko gaitasuna azpimarratu du, batez ere. “Dena antolatzeaz eta hazkunde hori bideratzeaz arduratu den egitura bat egon da. Bertso-eskolak ere funtsezkoak izan dira, eta, batez ere, egokitzeko gaitasun handia egon da".

Jon Abril bat dator horrekin, eta jorratu beharreko gaien aukeraketa jarri du adibide gisa: “Gero eta gehiago hitz egiten da izaera sozialeko gaiez, dela migratzaileen arazoez, dela feminismoaren arloko eztabaida puntakoenez, edo, finalean ikusi zen adibide bat jartzearren, bertsolariei eska dakieke trans pertsona baten rolean jartzeko. Horrek belaunaldi gazteenekin konektatzeko balio izan du, baina zaharrenak uxatu gabe”.

Jon Abrilek nabarmendu duenez, bertsolaritzak eremu euskaldunetatik haratago iristea lortu du, hiriburuetan belaunaldi berrien bitartez sartuz eta "hiri-fenomeno bihurtuz".

Maialen Lujanbioren arrastoa

Kultura-adierazpen horrek bizi izan duen beste aldaketa handi bat emakumearen pisu gero eta handiagoarekin eta hedapen horretan feminismoak izan duen rolarekin lotuta dago. Egungo txapelduna, Maialen Lujanbio, 1997an izan zen Euskal Herriko Txapelketako finalera iritsi zen lehen emakumea, eta 2009an ere bera izan zen txapeldun izendatu zen lehena (2017an eta aurten errepikatuko zuen). 2022ko finalean, berriz, finalistetako hiru izan ziren emakumeak.

“Bertsolaritza, historikoki, gizartearen isla izan da. Espazio publikoan garatu den adierazpena den heinean, eta hau gizonek betetzen zuten heinean, tradizionalki gizonentzako esparrua izan da. Aldaketa hori ez da kasualitatez gertatu, ezta egun batetik bestera ere. Pertsona jakin batzuen lana eta inplikazioa eskatu du. Erresistentziak egon dira, arlo guztietan bezala, baina emakumeak bertso-eskoletan sartzearekin batera edo Maialen Lujanbio bezalako erreferenteak izanda,  egokitu eta eraldatu egin da diziplina”, Jone Miren Hernandezek dioenez.

Etorkizuna

Jon Abrilek aitortu du harrigarria dela, hain mundu globalizatu, hipermoderno eta teknologizatu honetan, bertsolaritzaren tankerako kultura-adierazpen "xume" bat, hau da, tresna handiekin eta marketin-kanpaina erraldoiekin batera ez doana, bizirik eta sasoiko mantentzea.

“Etorkizun oparoa izango du, baldin eta gizartearekin eta, bereziki, belaunaldi gazteenekin konektatzeko gai bada, azken urteotan egin duen bezala. Hor dago erronka. Orain arte asmatu egin du uneoro birplanteatu, ireki eta erakartzen. Ikerketa ere eskatzen du, beste sortzaile batzuei adi egotea edo beste genero batzuekin hibridazioak egitera arriskatzea. Bertso-eskolak beteta daude. Beraz, oso baikorra naiz”.

Ander Goyoaga kazetaria da. Egun, La Vanguardia egunkarian dihardu, Euskadiko korrespontsal gisa.