Jarraian datorren zerrendak euskal literaturaren ahots ezberdinak nahasten ditu, izen entzutetsuak eta hasiberriagoak bilduz, eta horiek guztiek euskal letren dream team moduko bat osatzen dute. Hauetariko obra batzuk hainbat hizkuntzara itzuli dira, hamaika sari jaso dituzte eta, kasu batzuetan, euren historiak zinemara eraman dira. Hona hemen euskal literatura ulertu eta gozatzeko mende honetan idatzi diren ezinbesteko 10 liburu.
XXI. mendeko euskal literaturan murgiltzeko 10 liburu
2020 Mar 09
1. SPrako tranbia (Unai Elorriaga, 2001)
Unai Elorriagak 2002an SPrako tranbia lanarengatik Espainiako Narratiba Saria irabazi zuenean, 29 urte besterik ez zituen. Bere lehen eleberriak euskal idazleen belaunaldi berri bati ateak ireki zizkion, eta literaturaren panorama irauli egin zuen. Zertan datza bere obra honek? Zergatik da horren berezia? Zein zen idazle gazte hura? Lucas, Marcos eta Mariaren istorioak gaztaroaren eta zahartzaroaren arteko harremana kontatzen du, estilo original batez lagunduta. Aitzol Aramaiok eleberria zinera eraman zuen Un poco de chocolate filmarekin. “Unai Elorriagarena lantzean behin soilik agertzen den liburu horietakoa da”, idatzi zuen Felipe Juaristik El Diario Vascon. Liburua Elorriagak berak itzuli zuen gaztelerara, Un tranvía en SP izenarekin; horrez gain, beste 7 hizkuntzetara ere: bulgariera, estoniera, katalana, galiziera, alemaniera, serbiera eta italiera.
2. Lagun izoztua (Joseba Sarrionaindia, 2001)
Joseba Sarrionandia euskal literaturako idazlerik bikainenetakoa da; baita enigmatikoenetakoa ere: Martuteneko espetxetik ihes egin zuen 1985an, Imanol musikariaren bozgorailuetan sartuta, eta ezkutaturik egin ditu ia 30 urte; azken urteotan Kuban bizi dela jakin den arte. Lagun Izoztua eleberriak arrakasta izan zuen salmentetan, eta euskarazko prosa idatzizko Kritikaren Saria erdietsi zuen. Exilioa gai nagusi hartuta, ‘Sarri’ autobiografia bat idaztetik gertuen izan den aldia da hau: “Nahiz eta fikzioa izan, oso engaiatua sentitu naiz eleberriko pertsonaia eta egoerekin”, azaldu zuen Argia aldizkarian. Eleberri hau gaztelerara itzulia izan zen, El hombre congelado izenburuarekin, eta baita italiera eta alemanierara ere.
3. Soinujolearen semea (Bernardo Atxaga, 2003)
Nazioarteko izen handi baten aurrean gaude. Obabakoak (1988) lanaren arrakastaren ostetik, Bernardo Atxagak argitaratu duen obra oro izan da entzutetsua. Eta, oro har, arrakasta horren efektua ainbat norabidetan biderkatu da. Soinujolearen Semea obraren kasua paradigmatikoa da: 2012an antzerki-obra baterako moldaketa aipagarria izan zuen eta, 2019an, zinera eraman zuen Fernando Bernuesek. Horrez gain, hamasei hizkuntzatara itzuli da dagoeneko obra hau: bulgariera, gaztelera, katalana, daniera, alemaniera, frantsesa, galiziera, italiera, nederlandera, poloniera, errusiera, esloveniera, suediera, ingelesa, greziera eta turkiera. Atxagak eleberri honetan bere kontakizunik pertsonalen eta adierazgarrienetarikoa garatzen du: Joseba eta David izeneko bi protagonisten arteko adiskidetasuna, Gerra Zibiletik hasita XX mende amaierara bitarte.
4. Bilbao-New York-Bilbao (Kirmen Uribe, 2009)
Beste debut aipagarri bat. Kirmen Uribek arrakasta itzela izan zuen bere lehen eleberriarekin, eta garaiko sari gehienak eraman zituen, Espainiako Narratiba Saria eta Kritikaren euskarazko Saria, besteak beste. Auto-fikzioaren uretan igerian, kontakizuna Bilbotik New Yorkeko JFK aireporturako hegaldi batean gauzatzen da, eta familia bereko hiru belaunaldiren historia kontatzen du. Ondarroako idazleak sarritan hartu ohi du parte nazioarteko literatura topaketetan. “Uribe Euskal Herrian erroturik dago, baina bere narratiba guztiz unibertsala da”, dio The Harvard Book Review argitalpenak. Bilbao-New York-Bilbao 13 hizkuntzatara itzuli da dagoeneko: gaztelera, katalana, galiziera, portugesa, errusiera, georgiera, frantsesa, bulgariera, japoniera, serbiera, albaniera, ingelesa eta esloveniera.
5. Twist (Harkaitz Cano, 2012)
Harkaitz Cano euskal literaturako multitasking izen horietakoa da: literatura itzultzailea da, pop arima du (telebistako gidoilari izan zen eta komikiaren munduari erabat lotua dago) eta, berak aitortu bezala, “musikari frustratua” da. Twist lanarekin, bere laugarren eleberria, bigarren Euskadi Literatura Saria irabazi zuen, beste hainbat aintzatespenekin batera, eta dozena erdi hizkuntzatara izan da itzulia: gaztelera, ingelesa, italiera, bulgariera eta serbiera. Fikziozko istorio bat kontatu arren, liburua euskal gizartearen belaunaldi oso bat markatu zuen gertaera batekin hasten da: Jose Antonio Lasa eta Jose Ignacio Zabala ETAkideek GAL talde parapolizialaren eskuetan jasan zuten bahiketa, tortura eta heriotza.
6. Martutene (Ramon Saizarbitoria, 2013)
Tolstoiren handitasunarekin edota Flauberten zehaztasun estilistikoarekin alderatua izan da, baina Martutenek Max Frischen Montauk eleberria du oinarrian. Obra hau ez da argitalpen soil bat euskal literaturan berritzaileenetarikoa izan den Saizarbitoriaren ibilbide oparoan. Martutene eleberriaren mardultasunak (720 orrialde), Euskal Herriari buruzko obra definitibo eta totala izateko grinak eta jasotako laudorio eta sariek, mugarri berri bat ezarri zuten bere ibilbidean. “Ongi mihiztatutako literatura-eraikin harmoniatsuak altxatzen dituen arkitekto zorrotz baten aurrean gaude”, laburbildu zuen esaldi batean Gorka Aulestia hizkuntzalariak. Gaztelerara eta ingelesera itzulia izan da.
7. Bidean ikasia (Arantxa Urretabizkaia, 2016)
Hondarribiako alardea 1639az geroztik ospatzen den desfile militarra da, Frantziako Luis XIII erregearen tropek herria liberatu izana ospatzeko. 1993an, emakume-talde batek alardean parte hartzeko eskaria egin zuen, eta aldarrikapen horrek, urtez urte, hainbat harri topatu ditu bere bidean. Arantxa Urretabizkaiak, euskal literaturaren ahots ezagunenetarikoak, emakume horien borrokak ekarritako gertakari gogor eta mikatzak kontatu nahi izan zituen, hainbat zauri ireki eta hainbat kontzientzia astindu zituen gatazka hura lehen lerrora ekarriz. Obra honek Euskadi Literatura Saria irabazi zuen 2017an. “Liburu hau, errealitateari bere osotasunean eta heldutasun batetik begiratzea lortu duen idazle baten lorpena da”, aipatu zuen epaimahaiak. Gaztelerara Lecciones del camino izenarekin itzuli zen.
8. Jenisjoplin (2017, Uxue Alberdi)
Idazle eta bertsolaria (musika eta poesia nahasten dituen praktika inprobisatua), Uxue Alberdi bertakotasunaren eta unibertsaltasunaren artean mugitzen diren eta izaera bereziki feminista duten idazle belaunaldi berrian kokatzen da. Jenisjoplin-ek Nagore Vargasen istorio kontatzen du, irrati libre batean lan egin eta hainbat arazotan sartzen den gazte bilbotarra. Euskal gatazkatik abiatzen den drama pertsonala da, baina baita maitasun eta familia istorio eder bat ere. Alberdiren bigarren eleberri honek euskal irakurleen 111 Akademia saria irabazi zuen.
9. Bihotz handiegia (2017, Eider Rodríguez)
Eider Rodriguezekin gauza harrigarria gertatu da: lehen aldiz, pertsona batek bi Euskadi Literatura Sari eraman ditu urte berean, bata Santa Familia komikiarengatik eta, bestea, Bihotz Handiegia ipuin-liburuarengatik. Hego Euskal Herrikoa izanik (Errenterian jaioa da), Rodriguez Ipar euskal Herrian bizi da, Hendaian hain zuzen; eta ez da kasualitatea liburu honetako ipuinak bi lurralde edota bi errealitate banantzen dituzten mugez josiak egotea; batasunerantz jotzen duten mugak, beti ere. Madrilen eta Parisen igaro zituen urteek bere idazle nortasuna ehundu zuten. Bertan arrotz sentitzen zen; eta sentimendu bera airatzen dute bere ipuinetako pertsonaiek. Bihotz handiegia gaztelerara, ingelesera eta katalanera izan da itzulia.
10. Azala erre (2018, Danele Sarriugarte)
Aukeraketa honetako gazteena eta, hala ere, literatura arloan zer esana ematen ari dena. Danele Sarriugarte (Elgoibar, 1989) bere lehen eleberriarekin eman zen ezagutzera: Erraiak (2014) lanak Gipuzkoako liburu-saltzaileen gremioaren saria irabazi zuen. Bigarren lan honetan, adiskidetasuna, enbidia, arrakasta eta azalekotasuna bezalako kontzeptuak lantzen ditu, artearen mundua atze-oihal. Azala Erre lanak istorioko bi protagonistek sare sozialekiko duten menpekotasuna aztertzen du, baita horien inguruan sortzen diren zurrumurruak ere. “Idazle batek ez lioke jaramonik egin behar Twitterren sarritan sortzen den zaratari”, hausnartzen du Sarriugartek.
BASQUE. BOOKS. - euskal literatura-laginen atariaBASQUE. BOOKS. - euskal literatura-laginen ataria
Etxepare Euskal Institutuak Basque. Books. (www.basquebooks.eus) euskal literatura-laginen ataria martxan jarri du.
Etxepare Euskal Institutuak euskarazko literatura nazioartean zabaldu eta beste hizkuntzetara itzul dadin sustatzeko sortutako online tresna da. Webgunea ingelesez dago, eta bi helburu ditu. Alde batetik, euskal idazle, editore eta literatura-agenteei laguntzea euskarazko literatura-lanen atzerrirako itzulpen- eta argitalpen-eskubideen salmentan; eta bestetik, nazioarteko publikoari egungo euskarazko literaturaren argazkia eskaintzea.
Une honetan euskarazko 31 libururen laginak daude eskuragai, ingelesez eta/edo frantsesez. Batetik, Etxeparek 2021etik egiten duen literatura-laginen itzulpenerako laguntzen deialdiaren bitartez itzuli diren testuak. Bestetik, 2021az geroztik Euskadi Saria jaso duten euskarazko lan guztienak.
