Basa Ahaideak, abesti basatiak

"Behin bazen… 20.000 urte inguruko sai hezur zulatu bat: honela has liteke euskal kantuaren historia. Alabaina, historiaurreko hiru zulodun txirula hori, 1961ean Eugène Passemard arkeologoak Isturizeko (Nafarroa Beherea) haitzuloetan atzemanik, Europa osoan aurkitutako musika tresnarik zaharrena da. Horren itxurak eta zuloen antolaketak pentsarazten dute gaurko txistuaren eta txirularen arbasoa izan litekeela. 

Beste aurkikuntza batek frogatzen du euskal musika kultura aspaldikoa dela: 1960an, Atxetako haitzuloan (Bizkaian, Gernikatik zenbait kilometrora) miaketak egiten zituela, Joxe Migel Barandiaran etnologoak hiru puntadun orein adar bat aurkitu zuen. Adarra lau soinu desberdin ekoizteko gai da. Bilboko Museo Arkeologikoan ikus daitekeen musika tresna horrek 8.000 urte izan litzake. Ziurrenik musika praktika horrekin batera bertako ahots tradizioa ere izango zuten. Baina dokumentu edo aztarna ukigairik gabe, galderak erantzunik gabe gelditzen dira", Kattalin Totorika

Misterioz beteta egonik, euskaldunak musikarekin eta kantuarekin lotzen dituen historia oso aspalditik dator. Euskaldunen hizkuntza bezala, euskara, alegia, Europako zaharrenetakoa eta hizkuntza indoeuroparrak baino lehenagokoa, euskal musika, sonoritateak eta melodiak ahozko tradizioaren bitartez iritsi zaizkigu bakarrik. Giza ahotsaren eta oroimenaren mirariaren bitartez, euskal hizkuntza, kantua eta musika belaunaldiz belaunaldi transmititu eta eraldatu dira, eta gaur egun ere partekatzen jarraitzen dira.

Hala ere, Euskal Herrian oraindik ere ezezaguna den antzinako praktika bat badago. Hasiberri batzuek soilik praktikatzen duten praktika berezi bat. Basa ahaide, «melodia basatiak», alegia.

Kantuak komunitate baten funtsezko balioen laburpen ederra eskaintzen du. Basa ahaide ulertzen ahalegintzea euskal herria eta betierekotzat duena hobeto ezagutzen ahalegintzea da. Jatorri ezezagunetik hasita, antzinako arte horretan hartu du inspirazioa artisten belaunaldi gazte batek, eta sorkuntza garaikidearen arloan egiten duten lanaren bitartez, belaunaldiz belaunaldi transmititzen eta eraldatzen dute, gaur egun oraindik ere partekatu ahal izan dadin.

Basa ahaide 

Euskal Herriko antzinako ondare osoaren artean, basa ahaide altxor bat da. Jakina da hitzik gabe a cappella abesten den kantua Zuberoako gailurretan bizi ziren artzainek praktikatzen zutela, euskal probintzietako txiki eta menditsuenean. Eskualdea leize eta dolmenez beteta dago, eta historiaurretik bizi izan dira bertan. Lurrean hondoratutako erroak dituen kultura eta hizkuntza baten santutegia da. Leku horretan bertan asmatu eta transmititu zuten artzain kantariek basa ahaide. 

Basabürüan, Arbaila izeneko kareharrizko mendigune baten haran txiki batean, naturaren distira eta handitasunaren aurrean, soilik gailurretan, artzainak kantu liluragarri bezain konfidentziala askatzen du, zalantzarik gabe bakardadea apurtzeko, zalantzarik gabe mundu basatiarekin komunikatzen hasteko. Ahotsarekin, belatzaren edo arranoaren hegaldia itzultzen du, naturaren neurrigabetasunaren aurreko mirespena eta apaltasuna adierazteko. Artzainak ez du inoiz bakarrik kantatzen, mendiak, oihartzun ahaltsuarekin, bere ahotsa entzunarazten duelako. 

"Zuberoa da Euskal Herriko Frantziako zatiko probintzia menditsuena. 2.500 metro altuko gailurrak ditu. Kareharrizko lapiazean, munduko leize sakonenetako batzuk irekitzen dira, eta mendia ebakitzen duten zintzur sakonak... Udako larrez eta baso bikainez estalitako mendia: bereziki pagoak eta gailurretan, mendi pinuak. Hartzak eta otsoak noraezean ibiltzen dira garaiera horietatik, eta airean, hegaztien migrazioek zeharkatzen ez dituztenean, hasi hegazti txikienetatik handienetara (kurriloen hegaldi ahaztezinak, esaterako), harrapari handiak dira nagusi: sai arreak, arranoak, ugatzak... baina baita belatxikiak ere. Hegazti horiek hitzik gabeko kantu aparten hartzaileak dira, basa ahaideenak, beren hegaldien benetako soinu kaligrafiak, beste garai batean kantariek eurek dantzatuak. Lur garai horiek dira maiatzetik urrira, urtaroaren arabera, artalde handiekin uda igarotzen duten artzainen alorrak", Beñat Achiaryi 

 Basa ahaide kantu soil bat baino gehiago da. Gizakiaren eta ingurune biziaren arteko harreman intimoa da, eta ingurune horrekin bat bihurtzen da. Euskaldunak eta lurra batzen dituen harreman sakon eta ezinbestekoa da, gizakien eta gizaki ez direnen arteko truke konplexuen adierazpena. «Basa» «basatia» bada ez zibilizatu izatearen zentzuan, basoa, mendia, txoria eta natura da, lehenengo gizakia existitu aurretik zegoen moduan. Kantuarekin murgiltzen den atalasea da, giza estatusaren zati bat alde batera utziz. Kantu basati horiek dira gizakiari txoriari jarraitzea eta haren hegaldiaren trazadura bihurria hartzea ahalbidetzen dion eramaile bakarra, bere lekua zein den ulertzeko bizileku duen tokian. Hori gauzatzean, gizakiak bere gorputza uzten dutela ematen du. Ahotsa jada ez da berea. Paisaiarena da. Zirkuluak egin eta altuera hartzen du, gailurren gainetik altxatzeko, txoriekin bira emanez, eta berriro haien hegaldiari jarraituz beren uhinen bitartez. Kantariak, bere ahotsagatik, txori bihurtzen dela ematen du.

"Euskal Herrian eta Pirinio guztietan altxorrik badago, Zuberoako kantuaren artea da hori, zalantzarik gabe. (…) Dantza bulkada eta birtuosismo apartarekin altxa daitekeen eskualde honetan, kantua da berezkoa eta ezinbestekoa. Kantu ez leundua, melodia bikainetatik goi poesiaraino, ausardia, samurtasuna, arnasketaren menderatzea eta inbasio poetiko totala behar dituena; baina, nolanahi ere, barne argitasun oso sotila, mugekin hiketan aritzen den kantua, beti eraberritzeko kantua, beti gainerako garai guztiak hutsaltzen dituen orainaldiko une bertikala berpizteko", Beñat Achiaryi

Sorkuntza garaikiderako altxorra

Basa ahaide sorkuntza garaikidean interesa duten belaunaldi gazteentzako altxorra ere bada. Kantua munduaren eta balio komunen gure kontzientzia iratzartzeko tresna ahaltsu gisa aurkezten da. Baliteke tresna hori eskuratzeko aukerarik izatea jada, edo hura erabiltzen ahaztu izana errepresentazioa ez den beste ezertarako.

Gaur-gaurkoz, artista gazte horiek errepertorio tradizional izugarri horren jabe egiten ari dira berriro, beste kultura eta hizkuntza batzuetan oinarrituta. Bakoitzak bere moduan parte hartzen du euskal kultura orainaldian eta munduan inskriba dadin.

Julen Achiary

Julen Achiary da, zalantzarik gabe, belaunaldi gazte horren burua. Basa ahaide epe luzeko ikerketa bihurtzen du eta itxuraz mugarik ez duen sorkuntza lana garatzen du. Bakarlari kantu hori hasierako arlotik harago eramateko, musikari birtuosoz inguratu da. Haratago sortu zuen honako hauekin: Jordi Cassagne, kontrabaxua eta viola da gamba; Nicolas Nageotte, klarinetea eta duduka, eta Bastien Fontanille, zarrabetea eta banjoa. Laukoteak horizonte orkestratua ematen dio tradizionalki a cappella abesten den kantu tradizional horri, eta ez du zalantzarik egiten basa ahaide beste leku batzuetako soinuekin batzeko. Haratagok singularra eta plurala den, atzokoa eta gaurkoa den hizkuntza bat asmatzen du. Julen Achiary kantu horiekin bizi da haurtzarotik. Bere ahotsa, inflexioz eta inprobisazioaren zentzu sakonarekin egina, basa ahaideren botere osoa agertzeko gai den gutxietako bat da.

"Gure haranetan hain ondo gordeta dauden melodia modalen altxorrak partekatu nahi nituen. Hegoak zabaldu, eta aire berriak eraman ditzaten. Urteak behar izan dut hori egiteko modu egokiena aurkitzen eta asmatzen, topaketa, bidaia eta esperimentu askoren ondoren. Ikerketa urte horien emaitza da Haratago, eta talde horrekin ikertzen, esperimentatzen, asmatzen eta sortzen jarraitzen dugu. Sortzea baita kontua, tradizio bizia etengabeko mugimenduan aritzen baita. Era berean, asmaketa behar du bizitzeko, eta gu arduratzen gara horretaz apaltasunez baina pozez, gure antzinako kulturan ainguratuta, baina gure garaikidetasunean", Julen Achiary

Oihan eta Elsa Oliarj-Ines

Oihan, anaia, musikaria eta konpositorea da. Elsa, arreba, bideogilea eta errealizadorea da. Oliarj-Ines familiak Zuberoan igaro zuen haurtzaro osoa. 2017an, basa ahaide birplanteatzen hasi ziren. Bide horretatik, bi objektu sortu ziren: disko bat, Oihaneko Zühainetan, eta film bat, Basahaideak – Les Airs Sauvages. Oihan dago sorkuntza horren jatorrian. Julen Achiaryk Haratagorekin zuen ereduari jarraituz, Oihan Oliarj-Inesek harmonia berriak proposatu nahi dizkie abesti zahar horiei. Baina hemen ez dira abestiak sortzen, eta ez dira instrumentu tradizionalak erabiltzen. Gitarra elektrikoa, baxua, teklatua, metalak... Oihanek bidean aurkitzen dituen basa ahaidetarako eta horietan oinarrituta konposatzen du. Autoa gidatuz, kantu horien sekretuak gordetzen dituztenak aurkitzera ateratzen da. Entzun egiten ditu. A cappella erregistratzen ditu mendien aurrean. Elsak, kamera eskuan duela, bide osoan jarraitzen dio. Kanpoko topaketak grabatzen ditu. Baina baita barneko galderak ere. Oihanek bilatu egiten du. Batzuetan talka egiten du. Konposatu egiten du. Arretaz behatzea oinarri hartuta, kantuaren gainean baino kantuaren azpian pausatuko den musika berri bat imajinatzen du... trebeziaz, inoiz aldatu nahi izan gabe. Baina, era berean, entzuteko eta ikusteko ematen den musika berria da.

Bilaka Kolektiboa + Eneko Gil

Baionako dantzari eta musikarien talde gazte horrekin, basa ahaideren esplorazioa dantzaren bitartez egiten da oraingoan. Bai, koreografia eta musika sorkuntza honetan, Julen Achiaryren kantua Paula Olaz konpositore nafarraren orkestrazio hipnotiko batean aurkitzen dugu, baina musikatik harago, Eneko Gilen koreografiak egiten du basa ahaide. Dantzaren eta mugimenduaren estiloa txorien behaketan oinarritzen da. Bilaka taldeko bost dantzariek martxa setati bat hasten dute, eta trantze modu batera eramango ditu. Errepikapenen indarrez, beren gorputzaren mugei egiten diete aurre, agian ingeradak ezabatzeko eta inguratzen dituenarekin bat egiteko. Lurra mailukatzen dute beren pausoekin, birak ematen dituzte behin eta berriz, eta azkenean, naturarekiko konexio batera goratzen dira, artzain kantari batena gogorarazten duena. Kantuaren bitartez, baina ezer baino lehen dantzaren bitartez, artistek bat egiten dute munduaren edertasunarekin. Zentzu horretan, Bilaka taldearen ´Basaide´ esperientzia totala da.

Bakoitzak bere moduan, artista gazte horiek basa ahaide kantuaren milaka urteko tradizioa aktibatzen eta bizirik mantentzen dute. Existitzen jarraitzea ahalbidetzen dute eta euskal herriaren edertasunaren berri ematen diote munduari, kantu horiek banakoaren eta ingurunearen arteko jarraitutasuna birsortzeko modutzat ikusten baitituzte, erretiratu eta gorputzak munduarekin bat egiteko modutzat. 

Mathieu Vivier (1986) Baionan bizi da. Agertokian dantza eta musika uztartzen dituzten ikuskizunak sortzen ditu. Beste dantzari eta musikari batzuekin batera, Bilaka kolektiboa sortu zuen, Ipar Euskal Herriko lehen konpainia profesionala. Bere proiektu propioa ere garatzen du, Kobakoak. Vivier-en lan koreografikoa Euskal Herriko kultura tradizionalaren aktibazio garaikidean oinarritzen da. Soziologian eta kultura-politikan masterra du, eta Scène nationale du Sud-Aquitaine-eko idazkari nagusia da.